Głos - Tygodnik Nowohucki

ĆWICZENIA PAMIĘCI
Dodane przez Administrator dnia 11/09/2009 15:30:01

W wierzeniach afrykańskich istnieje pogląd, że ktoś umiera naprawdę dopiero wówczas, kiedy umrze ostatni z tych, którzy go znali i pamiętali. To znaczy – ktoś przestaje istnieć, kiedy odejdą z tego świata wszyscy nosiciele pamięci. Coś takiego jest również z wojną.
Ryszard Kapuściński

W przededniu 70. rocznicy wkroczenia Rosjan do Polski rozmawiam z Zofią Ziobro, która jako dziecko została zesłana na Syberię i skazana na tułaczkę po Azji Średniej. Od 1956 roku mieszka ona w Nowej Hucie, gdzie przez wiele lat pracowała jako intendentka w Szkole Podstawowej nr 101.

Zofia Ziobro z figurką Matki Bożej Kalwaryjskiej.

Treść rozszerzona

Ewa Modzelewska: Czy opowiadała Pani o deportacji już wcześniej?
Zofia Ziobro: Nie. Kiedy wróciliśmy z zesłania, to się w szkole inaczej historii uczono. Nie wolno było nawet wspomnieć, że byliśmy w Rosji. Dopiero teraz tak wyszło, że można mówić. Bo to przecież był nasz brat ZSRR, to był nasz bliźniak. I tak dobrze się złożyło, że bez krwi, bez niczego myśmy się od nich odczepili. Wcześniej nie wolno było nic mówić. Teraz to tak jak bajkę się opowiada, ale my to przeżyliśmy bardzo, najwięcej rodzice. Dzieci na początku nie zdawały sobie sprawy z tego, co się dzieje. Dopiero później, jak doskwierał głód, to tak. Ale bieda wychowuje bardzo, bardzo, bardzo.
E.M.: Kiedy Rosjanie wywozili Was na Syberię, była Pani małą dziewczynką. Czy dobrze pamięta Pani tamte wydarzenia?
Z.Z.: Miałam wtedy 9 lat. To było w lutym. Lutym 1940 roku. Przyszło chyba z sześciu żołnierzy ruskich. Z karabinami. Była gdzieś druga w nocy. Kazali za dwie godziny się zebrać. Mieszkaliśmy we wsi Gruszów w województwie lwowskim. Mieliśmy drewniany dom, stajnię, stodołę, 10 morgów pola. Tata był rolnikiem. Całą wieś wywieźli, ponieważ uznali, że jesteśmy kułakami. Nie wiedzieliśmy, że wszystkich wywożą, bo nam nie wolno było nawet na pole wyjść.
E.M.: Jak wyglądał transport do ZSRR?
Z.Z.: Podstawiono dla nas pociąg towarowy. Ładowali nas po 6, po 8 rodzin do jednego wagonu. Było bardzo tłoczno. Czekaliśmy całą noc, zanim pociąg ruszył, ale nie wiedzieliśmy, gdzie jedziemy. Przy każdym wagonie ustawiono straż. Jechaliśmy ponad dwa miesiące. Gdy na stacji węzłowej pociąg stawał, wypuszczali dwóch chłopów z wiaderkami po węgiel, chleb i zupę. Trudno było tam spać, bo były tylko gołe prycze, same deski. Na szczęście mama zabrała pierzynę.
E.M.: Czy dużo ludzi zmarło w tym transporcie?
Z.Z.: O tak, przeważnie umierały dzieci. Jak pociąg stawał, rodzice wystawiali je z kołyskami na perony, bo nie wolno było ich chować. Pociąg szedł dalej, a one zostawały na peronie. Co tam Ruscy z nimi zrobili, to już nie wiadomo. Z dorosłych nikt nie zmarł w trakcie podróży. Owszem, płakali, chorowali, ale nikt z nich nie umarł.
E.M.: Dokąd Was zawieziono?
Z.Z.: Do Swierdłowska. Do dzisiaj pamiętam tę tajgę, olbrzymie lasy. Od razu wzięli nas wszystkich do łaźni, bo całe dwa miesiące nikt się nie mył. No bo niby czym? Jak do wagonu przynieśli wodę, to przecież do picia na herbatę. Potem rozdzielili nas do baraków, w których deski były tak poukładane, że sąsiada było widać. Rodziców wzięli do przymusowej pracy. A my zostaliśmy w domu: ja, starsza siostra i dwóch młodszych braci. Również dziadkowie – rodzice mamy – też z nami mieszkali.
E.M.: Czy zachowała Pani jakąś pamiątkę z tamtego czasu?
Z.Z.: Tak, mam jedną pamiątkę z domu rodzinnego – figurkę Matki Boskiej Kalwaryjskiej. Kiedy jeszcze byłam mała, tata kupił ją w Kalwarii Zebrzydowskiej, zrobił jej przed domem kapliczkę. Odtąd zawsze się do niej modliliśmy. Gdy nas wywozili, mama wzięła tę figurkę i zawinęła w pierzynę, żeby się nie rozbiła. W pociągu o tym zapomniała, strzepnęła pierzynę i Matka Boska spadła na ziemię! To prawdziwy cud, że ubiły jej się tylko nogi.
E.M.: Czy myśli Pani, że to mógł być jakiś znak? Na przykład, że nie wszyscy zdołacie powrócić do Polski?
Z.Z.: Wtedy taka myśl nawet nie przyszła mi do głowy. Teraz, kiedy minęło już tyle czasu, wydaje mi się, że to nie był przypadek. Na Syberii w jednym miesiącu zmarła babcia, w drugim dziadek, a w trzecim ojciec. Pół roku później umarł jeszcze mój najmłodszy braciszek. Śmierć za śmiercią. Krok za krokiem. Pamiętam, że tata przeziębił się i zachorował na nerki. Poszedł do szpitala, ale tam nie było żadnych lekarstw. W ciągu tygodnia zmarł. Kiedy przywieźli go do domu, był tak spuchnięty, że żadne ubranie na niego nie weszło. Mama miała jakąś flanelę z metrażu i z niej ktoś uszył piżamę. W tej piżamie został pochowany w jednym grobie z babcią i dziadkiem.
E.M.: Czy był tam ksiądz? Jak taki pogrzeb wyglądał?
Z.Z.: A skąd, żadnego księdza nie było! Ktoś z Polaków wykopał dół. Zrobili tacie trumnę i postawili krzyż. Tak naprawdę to tata sam zrobił krzyż – dla babci. Wszyscy troje są pochowani w jednym grobie w lesie. Ja bym tam nie trafiła w życiu. Taka prawda. Z tego grobu to pewnie ani śladu już nie ma. Przecież on zmarł w sierpniu 1941 roku. A już we wrześniu dali nam takie oswobodzenie, że możemy jeździć po całym ZSRR, ale do Polski nie wolno nam było wrócić. Ci mężczyźni, którzy poszli do wojska, do Andersa, mogli później ściągać swoje rodziny do Anglii. Nas nie miał kto ściągnąć, bo tatuś już nie żył. Wyjechaliśmy więc do Średniej Azji. W drodze do Kazachstanu zmarł mój najmłodszy brat.
E.M.: Czy pamięta Pani jeszcze swojego brata?
Z.Z.: Tak, Antek miał już prawie 5 lat. Kiedy jechaliśmy do Średniej Azji, długo staliśmy nad Morzem Czarnym i tam właśnie Antek zachorował na odrę, którą potem przeziębił. Ta odra go udusiła. Mama strasznie nad nim płakała, a on już był nieprzytomny. Pamiętam, jak trzęsła nim, żeby się obudził. Prosiła nas, abyśmy się za niego modlili. Później widocznie tak długo umierał i męczył się tak bardzo, że mama powiedziała: ,,Pomódlmy się, niech umrze, niech już tak nie cierpi”. I rzeczywiście na rękach mamy zmarł. Nie żył, kiedy dojechaliśmy do Merekie, do kołchozu w Kazachstanie. Tam nie było już lasów, tylko same stepy. Mama wyprosiła paczkę z dykty, z takiej sklejki. Włożyliśmy go do tej paczki i w tej paczce go pochowaliśmy.
E.M.: W bardzo krótkim czasie Pani rodzina zmniejszyła się o połowę. Jak to przeżyliście?
Z.Z.: Tak naprawdę nasza rodzina liczyła wtedy trzy osoby, ponieważ moja siostra odłączyła się od nas. Mama okropnie przez to wszystko cierpiała. Wiecznie płakała, a później tylko chorowała. Kilka tygodni leżała nieprzytomna przez tyfus plamisty, miała też szkorbut, malarię i czerwonkę. Wszystkie obowiązki spadły na moje barki. To ja musiałam iść do kołchozu – pracować i kraść. Trzeba było się bardzo starać, bo tam sami dorośli pracowali i ciężko mi było za nimi nadążyć. A ruble były potrzebne na chleb.
E.M.: A brat nie pomagał Pani?
Z.Z.: Mój brat tylko płakał, że jest głodny, ale nigdzie się nie ruszył. Wolał z głodu umrzeć niż coś ukraść. Cierpiał na angielkę – chorobę głodu. Miał duży brzuch, nie mógł ustać na nogach – albo biegał, albo siedział. Wtedy, kiedy wszyscy chorowaliśmy na tyfus i leżeliśmy nieprzytomni w szpitalu, on przeżył tylko dzięki temu, że opieka lekarska oddawała mu posiłki, których my nie mogliśmy zjeść. Przychodził pod okno, a pielęgniarki podawały mu chleb i to, co miały do jedzenia. Można na Ruskich mówić różne rzeczy, ale oni tam byli bardzo uczciwi i dobrzy. A wszyscy głodowaliśmy tak samo, wcale nie musieli się z nim dzielić jedzeniem. Rysiek został całkiem sam i gdyby nie dobroć tamtych ludzi, na pewno by nie przeżył. I dziwne, że nie zachorował.
E.M.: Czy wtedy było najtrudniej?
Z.Z.: Nie, najgorzej było, kiedy mama chorowała na zapalenie płuc, a później dostała czerwonkę. Pamiętam – leżała na ziemi, nie poznawała nikogo. Muchy ciągle na niej siadały. I tylko ten brat był, i ja. Jak Polacy przechodzili, to mówili: ,,A jeszcze dwie sieroty więcej”. Żeby się tak zajęli, pomogli, nawet tę mamę umyli. Nie, tego nie było. Jedynie pewien Tatar przyniósł mi niebieski płyn do odkażania ran w ustach. Podawałam go mamie trzy razy dziennie łyżką do picia. Ile razy poszłam do pracy, nakruszyłam w polu owsa, a potem gotowałam z niego kleik. Ten kleik też dawałam mamie, a jak szłam do kołchozu, to Rysiek go podawał. W ten sposób jakimś cudem udało się nam ją wyleczyć. To były dla mnie najgorsze dni, jakie pamiętam.
E.M.: Skąd w dziesięcioletniej dziewczynce było tyle siły i dojrzałości, której brakowało niejednemu dorosłemu?
Z.Z.: W Średniej Azji musiałam trzeźwo myśleć o życiu. Ciągle trzeba było kombinować . Cierpieliśmy taki głód, że jak człowiek poszedł do śmietnika, a ktoś wyrzucił łupiny z ziemniaków, to je zbierał, mył, gotował, a potem jadł. Najgorzej było na przednówku, jak jeszcze nic nie urosło. Jak już szczaw urósł, ta łoboda, tośmy jej narwali i zawsze coś tam się zjadło. Bywały dni, kiedy piło się tylko wrzątek. Gdy pracowałam w kołchozie przy pomidorach, to nieraz złapałam dwa, trzy pomidory i chowałam w piasku, zaznaczając je sobie, bo by człowiek potem nie trafił. Tam nie było ogrodzenia i nikt na dziecko nie zwracał uwagi. Specjalnie zostawałam z tyłu, wtedy wygrzebałam pomidory i przynosiłam dla mamy i brata. Prawie nie było chleba, bo jego dzienna porcja wynosiła 30 dekagramów, a to była mała kostka, upieczona z jęczmienia czy kukurydzy. Oprócz chleba nic więcej nie było. Tylko to, co ukradłaś.
E.M.: Czy często kradła Pani dla swojej rodziny?
Z.Z.: Tak, kiedy tylko się dało. Niedaleko miejsca mojej pracy rosły piękne plantacje winogron. Tam już była większa ochrona. Ale same kaleki, bo wszystko na front poszło, chłopów było mało. Taki o kulach, o jednej nodze, to gdzie on mnie złapał? Tak więc człowiek podszedł do jednego krzaka, narwał winogron i potem poszedł do drugiego, znowu żeby narwać. Te winogrona były smaczne, ale co z tego - nie siedziało to po prostu w żołądku; człowiek zjadł i głodny. Zjadł i głodny. Tak było na okrągło. No bo taki arbuz – co tam jest – ziarnka i woda… Ale przynajmniej było co do ust włożyć, bo w zimie nic nie rosło. To wszystko zbierali i wywozili na front niby. Ja tam nie wiem, czy te arbuzy na front dochodziły. Kto tam na froncie arbuzy jadł?
E.M.: Jakie były kary za kradzież?
Z.Z.: Właściwie to ich nie było. Największą karą było, jak zabrali worek, bo potem nie miałaś do czego zbierać. Tam wszyscy brali, a inni patrzyli na to przez palce. Latem zbieraliśmy jęczmień. Uzbecy mieli żarna, to zmełło się ten jęczmień i już dostawałaś kaszę. Była regulacja na tych żarnach – jak kamień dało się wyżej, była kasza, jak niżej, to mąka. Uzbecy to bardzo dobry naród, chętnie nam pożyczali. Jak się do nich poszło i oni pili herbatę, czy jakiś tam mieli placek, zawsze częstowali. A jakbyś nie wzięła, to się obrażali. Oni kawałeczek mieli, sami głodowali, ale cię poczęstowali. Tam byli Ukraińcy, Uzbecy, Czeczeni, Tatarzy, Ruscy, Polacy, Żydzi. Bardzo dużo Żydów wymarło z głodu. Bo Żyd chciał tylko handlem się zajmować, a czym tam było handlować?
E.M.: Czy miała tam Pani przyjaciół?
Z.Z.: Był tam taki Władek, mieszkaliśmy w jednej lepiance. Razem chodziliśmy, a to dynie ukraść, a to arbuzy, żeby tylko coś do zjedzenia przynieść. On był taki równy, bo brat mój nigdzie nie poszedł. Pewnego dnia, gdy nasze mamy wyjechały, wybraliśmy się z Władkiem do rzeki z wiaderkiem po wodę. Mieszkał tam lekarz i miał 10 gęsi. Takie duże gęsi, takie wielkie. On już je zamknął, ale jedna gęś koło rzeki została. Pomyśleliśmy z Władkiem, że jak ją złapiemy, będzie dużo jedzenia. Wgoniliśmy gęś do dołu. A ona się darła, no to my za ten dziób chwyciliśmy. I wreszcie trzeba było ją zabić. Władek gdzieś znalazł kawałek szkła. Tym szkiełkiem myśmy pitolili. Ile się umordowaliśmy z Władkiem, aby tę gęś zabić! W nocy trzeba było ją oskubać. Rozpruliśmy pierzynę i pióra z gęsi do niej wsadzaliśmy. Nie przyszło nam nawet do głowy, że badyle wsyp podziurawią. Jak to dzieci. Później, gdy zaczęliśmy słomą palić, żeby opalić gęś, wilki podeszły pod okna. Ile się przy tym strachu najedliśmy. One też głodne były. Myśmy i tak mieli pomysły. W biedzie sobie człowiek zawsze daje radę. Nazajutrz ugotowaliśmy rosół, bez jarzyny, bez niczego.
E.M.: Czy lekarz szukał swojej gęsi?
Z.Z.: Szukał, pewnie że szukał. Ale jej nie znalazł - gęś już była zjedzona. Najgorzej, że to był lekarz, jeden jedyny lekarz w całym kołchozie. Ale my sobie z Władkiem tłumaczyliśmy, że on ma jeszcze dziewięć, a my tylko jedną gęś wzięliśmy, nie? Mieliśmy prawie tydzień co jeść. Jeszcze mama wiaderko ziemniaków przywiozła, to co to była za rozkosz…
E.M.: Czy nie prościej byłoby Wam uprawiać ziemię, skoro była taka urodzajna, a spora jej część leżała odłogiem?
Z.Z.: To prawda, trochę było naszej winy, bo można było na przykład posadzić kukurydzę, ziemniaki i mieć swoje. Ale tam każdy mówił, że po co będzie sadził, jak pojedzie do Polski. „ Już wojna się skończy, już pojedziemy, już pojedziemy” - tak jeden drugiemu mówił z roku na rok. A kiedy przyszła wiadomość w kwietniu 1946 roku, że ma być podstawiony transport do Polski, to ani jednej nocy nie spaliśmy w lepiance, tylko poszliśmy na dworzec. Na dworcu jeszcze tydzień pilnowaliśmy, żeby pociąg nie odjechał bez nas. Wracaliśmy wychudzeni, wymizerowani, boso, ubrani w worki. Tak, jakby z Oświęcimia wypuszczeni. Pojechaliśmy do Jeleniej Góry, bo nasz Gruszów był teraz w Związku Sowieckim.
E.M.: Słuchając Pani, wydaje mi się, że tak naprawdę nigdy nie miała Pani dzieciństwa…
Z.Z.: Jakie to było dzieciństwo – nigdy nie miałam zabawek, nawet przed wojną. W błocie, w piasku się grzebało i to była cała nasza zabawa. W domu źle nie było, ale już wtedy musiałam ciężko pracować, bo to 10 morgów pola mieliśmy i przeważne ręcznie wszystko się zbierało. Najgorzej mi było w Średniej Azji, bo na Sybirze nie pracowałam - tyle co do domu wodę przynieść i posprzątać. Człowiek w Średniej Azji nawet nie myślał o zabawie, tylko o tym, żeby przeżyć. Starał się by to jakoś było. Dzisiaj dziecko po prostu wszystko ma. I nie szanuje rodziców. A tam człowiek nie miał nic i każdą rzecz zdobywał. Nawet po powrocie do Polski cały czas pracowałam, gdyż mama wciąż chorowała. A ja chciałam jeszcze w piłkę pograć, na skakance poskakać - jak dziecko. A to mi wszystko zabrali.
E.M.: Podczas naszej rozmowy figurka Matki Boskiej, która towarzyszyła Wam przez wszystkie lata zsyłki, stoi na stole. Nie jest zwykłą pamiątką, jaką ludzie przechowują w oszklonych serwantkach. Można z niej odczytać, jak wiele wycierpiała Pani rodzina…
Z.Z.: Tak, ta figurka przeszła z nami całą Syberię i Kazachstan, chociaż nie miała stóp. Kiedyś była bardzo piękna, ale muchy, zimno, wilgoć i upały przez te lata poniewierki zrobiły swoje. Jednak zawsze z nami była. Są na niej odciśnięte wszystkie nasze łzy, błagania, skargi, westchnienia i modlitwy. Opowiedziałam dziś o nich, bo już niewiele ludzi wie, czym była wojna. My, którzy ją przeżyliśmy, wiemy jak trudno jest o niej opowiadać. A ja chciałabym ocalić od zapomnienia tych wszystkich moich bliskich, którzy umarli na Wschodzie. Mojego tatę, dziadków i braciszka. Bo przecież po ich grobach nie ma już żadnego śladu…
E.M.: Bardzo dziękuję za rozmowę.

Z matką i bratem. Rok 1949.