Wieś Mogiła w XIX wieku (I)
Dodane przez Administrator dnia 07/11/2008 16:26:27
ZNIESIENIE PAŃSZCZYZNY W MOGILE W LATACH 1829-1833

W roku 1807, podczas rozmów pokojowych w Tylży między Napoleonem a Rosją i Prusami uzgodniono utworzenie namiastki państwa polskiego o nazwie Księstwo Warszawskie. W tym czasie Kraków i tereny, które dziś znajdują się w obrębie dzielnicy Nowa Huta, należały do zaboru austriackiego.
Treść rozszerzona
W 1809 r. w wyniku wojny i układów pokojowych między Francją a Austrią, Kraków oraz wioski położone na wschód od miasta zostały włączone do Księstwa Warszawskiego. Formalnie Księstwo Warszawskie zostało rozwiązane podczas rozmów pokojowych w Wiedniu w 1815 r., kiedy uczestnicy Kongresu Wiedeńskiego określili nowy porządek polityczny w Europie po zakończeniu wojen napoleońskich. Z części ziem byłego Księstwa utworzono m.in. miniaturowe (ze względu na wielkość powierzchni) państewko z polskim rządem i polskim językiem urzędowym, zwane Rzeczpospolitą Krakowską. Kraków pełnił funkcję stolicy tego państewka o oficjalnej nazwie - Wolne Miasto Kraków. Powierzchnia tego państewka nie przekraczała 1240 km kwadratowych. Południowa granica państwa oparta była o lewy brzeg rzeki Wisły. Po drugiej stronie Wisły znajdował się zabór austriacki.
Utworzenie Rzeczpospolitej Krakowskiej nie wypływało z jakiejś szczególnej troski zaborców o zachowanie prawa do samostanowienia dla jego mieszkańców, ale było rezultatem sporów i kompromisu między zaborcami o podział ziem po Księstwie Warszawskim. Nadzór nad tym państwem sprawowali przedstawiciele-rezydenci Austrii, Rosji i Prus.
Z inspiracji cara Rosji, zaborcy zadecydowali, że na terenie Rzeczpospolitej Krakowskiej zostanie przeprowadzona reforma rolna. Zakres tej reformy obejmował zniesienie pańszczyzny, nadanie chłopom prawa użytkowania wieczystego ziemi i ustalenie stałych czynszów z tytułu użytkowania dzierżawionych wieczyście gruntów przez chłopów oraz podział części ziemi folwarcznej między chłopów. Zakres reformy nie obejmował uwłaszczenia chłopów. Wartość czynszów obliczano biorąc pod uwagę zakres posług pańszczyźnianych, a następnie na podstawie cen produktów rolnych na rynku, przy użyciu przeliczników rachowano wartość stałego czynszu. Wada tej reformy polegała na tym, że określając wartość czynszu posłużono się cenami zbóż i towarów żywnościowych z lat po 1812 roku, kiedy po zakończeniu wojen napoleońskich ceny żywności były bardzo wysokie, dlatego wyrachowane czynsze były dla niektórych chłopów zbyt duże i trudne do spłacenia, i wywołały w latach późniejszych protesty chłopskie, w tym też chłopów mogilskich.
+ + +
Do realizacji reformy powołano Komisję Włościańską, niezależną od rządu Rzeczpospolitej Krakowskiej, ale podległą najpierw Komisji Organizacyjnej, która w latach 1815-1818 tworzyła instytucje urzędowe tego państwa. Potem Komisja Włościańska podlegała rezydentom państw zaborczych. Komisja Włościańska otrzymała zadanie przeprowadzenia reformy rolnej i z tego zadania wywiązała się. Reforma rolna była obowiązkowa dla wiosek położonych w obrębie Rzeczpospolitej Krakowskiej, które stanowiły własność państwa i instytucji kościelnych. Mogiła od XIII wieku była własnością klasztoru Cystersów w Mogile, dlatego reforma rolna była w tej wsi obowiązkowa, jak i we wsiach sąsiednich, m. in. w Łęgu i w Czyżynach. Według inwentarzy gospodarczych wsi z XVIII wieku, w Mogile gospodarka czynszowa współistniała z pańszczyźnianą.
Prawie wszystkie grunty w Mogile należały do klasztoru Cystersów. Część z nich, to były grunty czynszowe, na których gospodarowali chłopi, którzy płacili z tytułu ich użytkowania czynsz. Druga kategoria gruntów cysterskich- określanych jako dworskie lub folwarczne - była zarządzania przez ekonomów, ludzi świeckich, i na tych gruntach chłopi wykonywali prace pańszczyźniane. Chłopi, którzy dzierżawili grunty czynszowe zmuszeni byli do odrabiania pańszczyzny na gruntach folwarcznych i wypełniania innych gospodarczych posług pańszczyźnianych. Wysokość pańszczyzny zależała od wielkości gospodarstwa czynszowego. W ramach reformy część gruntów folwarcznych we wsi miała być za czynszem rozdzielona między chłopów, i widocznie w Mogile istniały obawy, że mogą się one dostać komuś spoza wsi, skoro w piśmie do Komisji Włościańskiej z 11 kwietnia 1820 r. chłopi mogilscy zastrzegli sobie pierwszeństwo przy rozdziale tych gruntów.
Podział gruntów folwarcznych między chłopów był koniecznością, gdyż klasztor Cystersów tracąc posługi pańszczyźniane, dzięki którym gospodarował tymi gruntami, musiał ich sposób gospodarowania dostosować do nowych warunków prawnych. Poza tym chłopi cierpieli na brak ziemi. Liczne gospodarstwa były karłowate i trudno z nich było utrzymać wielodzietne rodziny. Część chłopów w Mogile, jeśli nie z handlu to dodatkowy dochód czerpała z flisactwa, czyli spławu drewna i innych towarów Wisłą. Liczono także na to, że przyznanie ziemi folwarcznej chłopom rozwiąże częściowo problem istnienia kategorii chłopów bezrolnych i powiększy gospodarstwa już istniejące.
+ + +
10 czerwca 1816 r. trzech chłopów mogilskich: sołtys Mogiły Bonawentura Maycher, Antoni Kasznik i Jacek Pitra podpisali się pod petycją w imieniu całej wioski. W petycji wyrazili chęć przystąpienia wsi do reformy i zniesienia pańszczyzny. Petycję adresowali do Senatu Rządzącego w Krakowie. Oto fragmenty tej petycji (w niektórych miejscach, dla lepszego zrozumienia tekstu, nie zachowałem ówczesnej ortografii i interpunkcji, a w nawiasach podałem objaśnienia niektórych wyrażeń):

„Do Senatu Rządzącego Wolnego, Niepodległego i ściśle Neutralnego Miasta Krakowa i Jego Okręgu.
Podpisani ufni w łaskawej obietnicy Opiekuńczego Ojcowskiego Rządu pragnącego wiedzieć ulepszony byt rolnika, gdy ku temu celowi uznano za najpewniejszy sposób, aby Włościanin zamieniony miał ciężar pańszczyzny odrywający go od należytej uprawy roli na opłatę czynszu, Wysokie Światło Rządu osądziło, że do powiększenia tak ogólnej jako i indywidualnej pomyślności najskuteczniejszym środkiem jest rozdzielenie gruntów dworskich pomiędzy Włościan i puszczenie im onych w czynsz wieczny, a to z powodu, że ogrom gruntu w jednego tylko Dworu ręku, (czyli klasztoru Cystersów) będący. Nie mogąc nigdy należytej mieć uprawy, jakoby mógł przyjąć i staje się tylko przedmiotem łupiestwa Oficjalistów Ekonomicznych (czyli ekonomów, administratorów gruntów pańszczyźnianych) mniej dbałych o zakwitnienie gospodarstwa i dobro Dworu byleby tylko zapełnić mogli swe kieszenie nawet i z uciemiężeniem włościan, przez rozdzielenie zaś gruntów i puszczenie owych w czynsz wieczny jak głęboka Mądrość Rządu ustanowić raczyła (...), ogół Kraju skorzysta na tym, że Włościanin pewny, iż pracuje dla siebie i swych potomków, troskliwiej będzie chodzić około roli, pomnoży swoje dostatki, pomnoży stada i trzody, dostarczy licznych płodów dla fabryk i rękodzieł, zwiększy handel wywoźny z powiększeniem cyrkulacji pieniędzy i usposobi się do nakładu na edukację dzieci z przysposobieniem przyszłych dla kraju Obywateli. (...). Doprasza się najpokorniej, aby Senat Najwyższy raczył najłaskawiej:
1. Pańszczyznę dzisiejszą na stały czynsz odmienić.
2. Grunta Dworskie rozdzielić pomiędzy Gospodarzy Gromady i w czynsz wieczny puścić ażeby na wzór zagranicznych włościan po krajach pokrewnych i stan krakowskiego rolnika mógł zakwitnąć (...)”.
1 września 1818 roku Piotr Stozankowic i Jakub Białkowski ponowili prośbę o zamianę pańszczyzny na czynsz wieczny oraz na rozdział gruntów pańszczyźnianych na czynsz między chłopów.
+ + +
Procedura reformy rolnej obejmowała sporządzenie inwentarza dotychczasowych powinności w pańszczyźnie oraz mapy gruntów. Czynności te przeprowadzał geometra przysięgły na zlecenie Komisji Włościańskiej. Przedstawiciel Komisji przeprowadzał wywiad z chłopami, czyli wywód słowny, w którym chłopi określali swoje położenie ekonomiczne, obowiązki i prawa oraz chęć przejścia na czynsz wieczny. Ten wywiad był następnie weryfikowany przez Komisję z właścicielem wsi. Następnie przeliczano dotychczasowy wymiar pańszczyzny na czynsz pieniężny i przeprowadzano podział gruntów folwarcznych między chłopów. W aktach Komisji Włościańskiej reformę czynszową nazywano „urządzeniem na wieczność”.
Od momentu uruchomienia procedury oczynszowania w danej wsi mogło upłynąć do jej zakończenia nawet kilka lat. Z listu przeora Cystersów z 21 lipca 1821 r. do Komisji Włościańskiej wiemy, że do roku 1821wykonano pomiary gruntów we wsiach Zesławice i Kantorowice. Prace te wykonał Jarocki, geometra Królestwa Polskiego i Rzeczpospolitej Krakowskiej, który był wówczas zatrudniony przy pomiarach dóbr należących do Cystersów koło Krakowa. Wkrótce miał rozpocząć pomiary kolejnych wiosek Czyżyn i Łęgu. Prawdopodobnie nie przewidywano wykonania w najbliższym czasie pomiarów Mogiły. Dopiero wykonanie pomiarów stanu gruntów przed reformą i sporządzenie inwentarza posług chłopskich otwierało procedurę zniesienia pańszczyzny.
Przeor Cystersów tłumaczył Komisji Włościańskiej, że klasztor posiada już gotową mapę gruntów Mogiły z roku 1787 i polecał jej wykorzystanie przy sporządzeniu inwentarza. W maju 1822 r. Cystersi wysłali do siedziby Komisji Włościańskiej pomiary geometryczne i inwentarze wiosek Zesławice, Kantorowice i Mogiły, przy czym w przypadku Mogiły posłużyli się starą mapą gruntów z roku 1787. Pomiary Czyżyn odłożono do 1823 roku. Komisja Włościańska uznała, że mapa Mogiły z 1787 roku jest nieaktualna wskutek zmian w posiadłościach i zażądała przeprowadzenia nowych pomiarów geometrycznych gruntów w Mogile. Komisja zwróciła inwentarz i mapę do klasztoru i zadecydowała, że nowy inwentarz gruntów Mogiły i mapę tej wioski przygotuje geometra przysięgły w morgach miary chełmińskiej.
W 1823 r. Komisja wezwała Jarockiego do wymierzenia Mogiły, Czyżyn i Łęgu. Koszt wykonania pomiarów ponosił klasztor. Cystersi tłumaczyli się, że brakuje im pieniędzy na opłacenie geometry i wstrzymywali prace miernicze w Mogile. W przypadku Mogiły pomiary miały objąć też grunty należące do parafii pod wezwaniem św. Bartłomieja, której proboszcz miał do dyspozycji w Mogile kawałek gruntów folwarcznych oraz jako uposażenie wieś Wróżenice, z której czerpał dodatkowe dochody. W 1825 r. przeprowadzono pomiary w Łęgu i Czyżynach i po przekazaniu map oraz inwentarzy z tych pomiarów geometra Królikiewicz, który zastąpił Jarockiego, rozpoczął procedurę oczynszowania tych wiosek.
Sprawa wykonania pomiarów w Mogile przeciągnęła się do roku 1829. Wydaje się, że Komisja Włościańska nie dość skutecznie i stanowczo pracowała w tej sprawie, gdyż sama była obarczona przeprowadzaniem reformy w wielu innych wioskach na terenie Rzeczpospolitej Krakowskiej, i Mogiła wśród wiosek tego kraju nie była wyjątkiem w długim oczekiwaniu na reformę rolną.
Dopiero w 1829 roku Senat Rządzący, czyli rząd Rzeczpospolitej Krakowskiej, zobowiązał geometrę, Bełcikowskiego do wykonania pomiarów w Mogile i polecił mu, aby do końca września 1829 roku złożył gotową mapę do klasztoru Cystersów, a Ci mieli ją natychmiast przekazać do Komisji Włościańskiej. Bełcikowski wykonał pomiary i złożył gotowy inwentarz z mapą do konwentu Cystersów. Jednak Cystersi wstrzymywali się z przekazaniem tych dokumentów do Komisji. Na wezwanie Komisji interweniował w tej sprawie Senat Rządzący, który w piśmie z 25 marca 1830 r. do przeora, nakazał Cystersom przekazanie dokumentów do siedziby Komisji Włościańskiej, wyznaczył termin i zagroził, że jeśli Cystersi nie dotrzymają terminu, Senat nakaże Bełcikowskiemu sporządzenie nowych pomiarów i wykonanie nowej mapy, ale na koszt właściciela wioski. Cystersi złożyli wymagane dokumenty i w roku 1830 otwarto procedurę likwidacji pańszczyzny w Mogile oraz podział gruntów folwarcznych między chłopów. Osobna sprawa przeniesienia na użytkowanie wieczyste dotyczyła czterech młynów w Mogile. W przypadku młynów procedurę oczynszowania uruchomiono w roku 1838.
+ + +
Na podstawie tych dokumentów nie można stwierdzić jakie były relacje między chłopami mogilskimi a Cystersami. Świadectwa z okresu oczynszowania Mogiły mają na ogół charakter prawny. Ich styl i formuła nie mogły wyrażać negatywnych emocji, chodziło przecież o uskutecznienie w urzędach i na drodze prawnej celów reformy rolnej. Pisma były przeważnie pisane przez przedstawicieli inteligencji pracującej na wsi w urzędach lub w szkołach - na przykład w imieniu chłopów mogilskich jedno z pism przygotował nauczyciel szkoły elementarnej w Dąbiu, Cywiński. Natomiast chłopi, jeśli byli niepiśmienni, podpisywali się tylko trzema krzyżykami, a pisarz obok krzyżyków umieszczał imię i nazwisko podpisanego.
Krzysztof Rosołek



Ryc. Fragment mapy Mogiły z roku 1833. Archiwum Państwowe w Krakowie.